Ҳал этиш осон(мас)ми?

Архив фотосурат. Фото: Нозим Каландаров/ТАСС

Сўзбоши ўрнида

Марказий Осиёдаги ҳудудий низолар собиқ иттифоқ республикаларига СССРдан мерос бўлиб қолган энг мураккаб ва оғриқли муаммолардан бири ҳисобланади. Улар нафақат республикаларнинг давлатлараро муносабатларига, минтақадаги вазиятнинг барқарорлигига салбий таъсир кўрсатибгина қолмай, балки янги иқтисодий муносабатларнинг шаклланишига тўсқинлик қилиб, ислоҳотларнинг нормал ривожланишига, янги интеграция механизмларини яратишга тўсқинлик қилади. Зеро, Марказий Осиё давлатларининг иқтисодий ривожланиши ва аҳоли фаровонлиги айнан шунга боғлиқ.

Чегаравий низоларнинг аксарияти аҳоли зичлиги, унинг этник жиҳатдан табақаланиши билан ажралиб турадиган Фарғона водийсига тўғри келади, бу эса ўз навбатида ҳудудий бахс ва низоларга олиб келади.

Фарғона водийси ҳудудида Ўзбекистоннинг учта вилояти, Қирғизистоннинг учта вилояти ва Тожикистоннинг бир вилояти чегарадош ҳисобланади. Бинобарин, бу ердаги титулли халқлар ўзбеклар, қирғизлар ва тожиклардир. Умуман олганда, бугунги кунда ушбу ҳудудда 18 миллиондан ортиқ аҳоли истиқомат қилади. Кўп сонли баҳсли ҳудудлар мавжудлиги минтақани йирик миллатлараро можаро ўчоғига айлантирди. Фарғона водийсида бир неча бор катта ҳудудларни қамраб олган миллатлараро тўқнашувлар содир бўлган, лекин ҳар сафар уларга тезда барҳам берилган. Агар 1998 йилдаги Ўзган воқеалари, Ўш ва Жалолобод воқеалари Қирғизистондаги ички низолар ҳисобланган бўлса, 2021 йили Ўзбекистон ва Қирғизистон чегараларидаги миллатлараро тўқнашувлар, 2021 ва 2022 йиллари Тожикистон ва Қирғизистон чегарасида содир бўлган қонли воқеалар икки мамлакат раҳбарининг вазминлиги туфайлигина урушга айланиб кетмаган. Сўнгги воқеаларга чегарадаги келишмовчиликлар сабаб бўлганди.

Кампиробод ва Фарҳод ГЭСлари тажрибасидан фойдаланиш зарур

Чегара муаммолари, баъзан ҳал қилиб бўлмайдиган мураккаб жумбоқни эслатиб туришига қарамай, бир неча йил аввал Тожикистон ва Ўзбекистон Бекобод ва Спитамен ўртасидаги чегара участкаси бўйича мулкий ва ҳудудий баҳсларга ечим тополди. Гап нафақат ҳудуднинг эгалиги, балки Ўзбекистон узоқ вақт ишлатиб келган Фарҳод ГЭСининг мақоми ҳақида борар эди. Икки давлат ўзаро мақбул қарорга келди: Ўзбекистон Фарҳод ГЭСи ва бир вақтнинг ўзида икки давлат ирригация тизимлари учун сув тақсимлаш маркази вазифасини ўтайдиган тўғон жойлашган ҳудуд Тожикистонга тегишли эканини, ўз навбатида Тожикистон эса ГЭСга даъвоси йўқлигини маълум қилди. Шу билан бирга, томонлар Ўзбекистон фуқаролигига эга бўлган гидроэнергетика иншоотининг ходимлари тожик-ўзбек чегарасидан бемалол ўтишлари мумкинлигига келишиб олдилар. 2018 йили Тожикистон ва Ўзбекистон чегаранинг яна бир қанча участкаларида боши берк кўчадан чиқиш йўлини топиб, чегаранинг бутун периметри бўйича деярли келишиб олди.

Барча масалалар тинч йўл билан, музокаралар орқали ҳал қилинди. Бундай қулай шароитлар прагматик сиёсат ва давлат арбоби Шавкат Мирзиёевнинг ҳокимиятга келиши туфайли шаклланди.

Мирзиёев шарофати билан Ўзбекистон ва Қирғизистон ўртасида анклавлар, у ерда яшовчи аҳолини учун транспорт коммуникациялари бўйича кўп йиллик чегара масалалари ҳам ҳал этилди. 2022 йил декабрида Қирғизистон ҳудудида асосан ўзбек ерларини суғориш мақсадида қурилган Кампиробод сув омборининг мулкдорлиги масаласига ҳам чек қўйилди. Кўп сонли норозиликларга қарамай, Қирғизистон Президенти Садир Жапаров илк бор қатъиятлик ва метин иродасини кўрсатди.

Тожикистон ва Қирғизистон ўртасидаги ҳал этилмаган чегара можароси минтақада катта кескинликни келтириб чиқараётган бир шароитда томонлар «Головное» ирригация иншооти мақоми, Қирғизистоннинг Лейлек туманидаги транспорт йўлаклари ва Тожикистоннинг Ворух жамоаси масаласи бўйича баҳсларда мавжуд тажрибадан фойдаланишлари мақсадга мувофиқ бўлар эди. Томонлар 20 йилдан ортиқ давом этаётган чегара можаросини 2023 йилда қандай ҳал қилмоқчилиги ҳозирча номаълум, гарчи бу ҳақда Қирғизистон президенти Садир Жапаров айтиб ўтган бўлсада.

Чегараларни аниқлаб, қўшнилар билан дўстона муносабатда бўлган давлатлар интеграциянинг яхши истиқболига эга бўлмоқда

Ўзбекистон-Қирғизистон Давлат чегарасининг айрим участкалари тўғрисидаги шартномани ратификация ёрлиқлари билан алмашиш ҳамда Президент Шавкат Мирзиёевнинг жорий йил Бишкекга ташрифи чоғида Қирғизистон билан Ўзбекистон ўртасида ҳар томонлама стратегик шериклик тўғрисидаги декларацияни имзоланишини расмий Тошкент тарихий воқеа сифатида тақдим этди. Зеро, чегарадаги кескинлик доимо кучларни, воситаларни чалғитиб келган, кўплаб муҳим лойиҳаларни амалга оширишга тўсиқлар яратиб келган.

«Чегара демаркацияси ва делимитацияси масаласини тўлиқ ҳал этиш икки томонлама ҳамкорлик ва трансчегаравий алмашинувни ривожлантиришда муҳим рол ўйнайди, минтақамизда барқарорлик ва хавфсизликни мустаҳкамлашга хизмат қилади», — деди Мирзиёевнинг ўзи 26 январ куни Бишкекка ташрифи чоғида.

Тожикистонлик сиёсатшунос Шерали Ризоён фикрича, Ўзбекистон бу воқеага катта эътибор қаратаётгани бежиз эмас. Бугунги кунда халқаро транспорт йўлакларини, жумладан, Ўзбекистон ва Қирғизистон ҳудудларини кесиб ўтувчи темир йўлларни ётқизиш бўйича йирик лойиҳаларни амалга ошириш учун биринчи навбатда чегарада барқарорлик зарур. Давлатлараро муносабатлар эса илиқ ва ишончли бўлиши керак, деб ҳисоблайди Ризоён.

«Ўзбекистон Марказий Осиёда минтақанинг барча давлатлари билан чегарадош ягона давлатдир. Бугун Ўзбекистон барча қўшнилари билан чегара масаласини ҳал қилди, бу эса бу давлат учун Марказий Осиёда минтақавий ҳамкорликни чуқурлаштириш йўлида янги имкониятларни очади», деб ҳисоблайди сиёсатшунос.

Унга кўра, Мирзиёевнинг 2022 йил тўртинчи чорагида Қирғизистонга ташрифи турли сабабларга кўра икки марта қолдирилди, бу эса ташқи омил мавжудлигидан далолат беради. Бироқ Тошкентнинг чегара муаммосини ҳал қилиш борасидаги сиёсий иродаси кучли ва букилмас бўлиб чиқди.

Жапаров Тожикистон билан ҳам чегара масалаларини ҳам қилишини таъкидлади

Қирғизистон президенти Садир Жапаров яқин орада Тожикистон билан чегара масаласини ҳал этиш ниятида. Кузда у 2022 йилнинг охиригача муаммони ҳал қилиш ҳақида гапирган эди. Бироқ, энди у бошқа санани — 2023 йилнинг ёзини кўзламоқда.

Балки ҳали ҳаммаси ҳал бўлмас, лекин асосийси ирода бор, деб ҳисоблайди Ризоён.

«Жапаров сайловолди ваъдаларидан бирини бажарган Қирғизистон раҳбари бўлиб чиқди. Ўзбекистон билан имзоланган шартномалар Қирғизистон раҳбариятининг барча қўшнилари билан чегара масаласини ҳал қилишга қаратилганидан далолат беради. Энди тожик-қирғиз чегараси масаласини якунлаб, ёпиш лозим», — дейди Ризоён.

Эслатиб ўтамиз, 2022 йил декабрь ойида Қирғизистон президенти Садир Жапаров Боткен вилоятига амалий ташрифи чоғида қирғиз-тожик чегарасини демаркация ва делимитация қилишни 2023 йилнинг ёзига қадар якунлаш ниятида эканини маълум қилган ди.

Жапаровнинг оптимизмига ҳаммаям қўшилмаяпти

Россиялик журналист ва эксперт Аркадий Дубновга кўра, Тожикистон ва Қирғизистон ўртасидаги чегара масалалари яқин келажакда ҳал бўлиши даргумон. У Тожикистон позицияси туфайли уларнинг қарорига шубҳа қилмоқда.

«Аммо бу ерда [Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги келишувни имзолаш масалалари бўйича] мен оптимист бўла олмайман ва ўз позициямни бир неча бор такрорлаганман... Қирғизистон билан чегара бўйича яқин келажакда ҳар икки томонни ҳам қаноатлантирадиган қарор қабул қилинмайди. Яқинда мен Душанбеда намойиш этилаётган ҳужжатлар билан яна бир бор танишдим... ва у ерда бу муаммони конструктив ва муросасиз ҳал қилишга тайёрлигини кўрмаяпман. Афсуски, ҳақиқат шу...», — дейди сиёсатшунос шу йилнинг 27 январь куни «Настоящее время» (ОАВ РФ ҳукумати томонидан чет эл агенти сифатида тан олинган, Россия қонунчилиги талабига кўра изоҳлаб ўтамиз) телеканалига берган интервюсида.

Тожикистонлик сиёсий шарҳловчи Негматулло Мирсаидов «Тожикистоннинг бегона ерларга даъвоси йўқ, мамлакат раҳбарияти фақат Қирғизистонга ноқонуний равишда берилган ерларини қайтаришни талаб қилмоқда, бошқа ҳеч нарса йўқ», дейди.

Мирсаидов Дубновнинг фикрига қўшилади, чегара периметрининг қолган учдан бир қисмини қисқа вақт ичида тўлиқ тасвирлашга эришиш қийин.

«Аммо, тан олиш керакки, Қирғизистон президенти чегарадаги можарога барҳам беришга интилаётганининг ўзи яхши белги, агар Жапаров масалани ҳарбий куч ёрдамида ҳал қилиб бўлмаслигини тушуниб етган бўлса».

Чегарада иш олиб борилмоқда, ҳозирча янги маълумотлар йўқ

Сўғд вилояти ҳокими Ражаббой Аҳмадзода 2022 йил якунлари бўйича ўтказилган матбуот анжуманида 2 февраль куни Ғофуров тумани Бобожон Хистеварз маҳалласида Боткен вилояти раҳбарияти билан бўлиб ўтган учрашувга тўхталиб, журналистларга ишчи делимитация комиссияси Қирғизистон билан чегарадош ҳудудда ўз фаолиятини қайта бошлаганини айтди. Бироқ, журналистлар эътиборига ҳавола қилинган маълумотларга қараганда, ҳозирча жараён тезлашгани йўқ. Икки давлат чегараси периметрининг учдан икки қисмидан бир оз кўпроқ қисми келишиб олинган, турли манбаларга кўра, бу 971 дан 989 км гача бўлган чегарани ташкил этади. Чегаранинг 300 км га яқинини ҳали тасвирлаб бериш керак. Аҳмадзода учрашув ишчанлик руҳида ўтганини таъкидлади.

Сўғд вилояти раиси яна бир муҳим масалани кўтарди – Тожикистоннинг бир қатор чегарадош аҳоли пунктлари аҳолисининг ташвиши ва хавотирини, улар яқин атрофда тез-тез ўқ отиш ва оғир қуроллардан ўқ овозлари, баъзан дрон ва учувчисиз учиш аппаратларининг парвози кузатилаётганини таъкидлашади.

«Биз буларнинг барчасини нафақат қирғиз томони эътиборига ҳавола қилдик, балки қўшни республика чегара қўшинлари қўмондонлиги билан мавжуд вазиятни ҳам муҳокама қилдик. Улар келгусида чегара яқинида ҳарбий машғулотлар ўтказилмаслиги ва ҳарқандай дронларнинг парвозлари ҳам тақиқланишига бизларни ишонтиришди», — дейди Аҳмадзода.

Қирғизистон Ташқи ишлар вазири Жээнбек Кулубаев ҳам жорий йилнинг январь ойида «Биринчи радио «эфирида чегарани демаркация ва делимитация қилиш бўйича ҳукуматлараро комиссия ишида ижобий тенденция борлигини маълум қилди.

Унинг сўзларига кўра, чегара муаммосини ҳал қилишда ижобий динамика 2022 йил охирида сезиларли бўлган.

«Жуда узоқ вақт давомида биз ёпиқ музокаралар олиб бордик. Ҳозир вазият яхшиланмоқда. Тожикистон томонидан ҳам, биз томондан ҳам чегара бўйича музокараларни тугатишимиз кераклиги ҳақида ўзаро тушуниш мавжуд. Ўйлайманки, бу йил биз бу масалани янада фаолроқ давом эттирамиз», — дейди Қулубоев.

Танбеҳлар ва ўзаро айбловлардан воз кечиш керак

20 йилдан ортиқ вақтдан бери Тожикистон ва Қирғизистон чегара муаммоларини ҳал қилиш бўйича музокаралар олиб боради. Бу вақт ичида Қирғизистонда бешта президент алмашди. Ҳозир ҳокимиятда олтинчиси — Садир Жапаров. Демаркация ва делимитация жараёнининг ҳаддан ташқари кечикиши икки халқ ўртасидаги дўстлик ришталарининг барбод бўлишига олиб келмоқда. Йўллар, бозорлар ёпила бошлади, савдо алоқалари чекланди. Одамлар учрашиш ва гаплашишни тўхтатдилар. Шу вақт ичида бутун бир авлод етишиб чиқди. Можаролар тез-тез юзага кела бошлади, улар сиёсий тус ола бошлади. Ўзининг сиёсий ва моддий манфаати учун оломонни моҳирона назорат қила бошлаган одамлар пайдо бўлди. Оқибатлари эса маълум – катта қон тўкилишига олиб келган иккита миллатлараро можаро. 2021 йил апрель-май ва 2022 йил сентябрь воқеалари давомида ўнлаб ҳарбийлар ва тинч аҳоли вакиллари, жумладан, ҳомиладор аёллар ва болалар ҳалок бўлди. Юзлаб одамлар бошпанасиз қолди, ўн минглаб одамлар уруш ҳудудини тарк этиб, қочқинга айланишга мажбур бўлдилар. Қирғизлар ва тожиклар бир-бирига нисбатан нафратнинг ҳаддан ташқари кучли бўлишига қарамай, энг аввало мамлакатларнинг олий сиёсий ва ҳарбий раҳбарияти урушни тўхтатиш учун жасорат тополди. Шунга қарамай, тафаккур ғалаба қозонди, гарчи ўша кунларда томонлар содир бўлган воқеа учун бир-бирларини айблашдан тўхтамасаларда.

2022 йил 20 сентябрда, қон тўкилганидан атиги беш кун ўтиб Қирғизистон Республикаси Президенти Садир Жапаров БМТнинг баланд минбаридан фойдаланиб, Тожикистонни ўз давлатига қарши тажовузда айблади:

«...2021 йил апрель ойида бизнинг ҳудудимизда Тожикистон қуролли кучларининг кенг кўламли асоссиз тажовузи содир бўлди, бунинг натижасида 36 нафар тинч аҳоли ҳалок бўлди...

...Жорий йилнинг 14, 15 ва 16 сентябрь кунлари Қирғизистон жанубида кенг кўламли ҳарбий тўқнашувлар бўлиб ўтди. Олдин эришилган барча келишувларни бузган ҳолда, тожик томони қирғиз-тожик давлат чегарасининг бутун периметри бўйлаб чегара ва фуқаролик объектларига ҳужум қилди», — деди Жапаров.

Гарчи Жапаров — Ташиев дуэтининг оғзидан чегара муаммосини ҳал қилиш учун ҳарбий куч қўлланилиши мумкинлиги ҳақидаги огоҳлантиришлар қайта-қайта янграганди. Айнан Қирғизистон томони ҳужумчи учувчисиз учиш аппаратларини сотиб олиш, Тожикистон чегаралари яқинида ҳарбий машғулотлар ўтказиш билан фаол ҳарбий тайёргарлик кўрди. Тожикистоннинг аҳоли пунктларини оммавий ўққа тутган ҳам айнан қирғиз ҳарбийлари бўлди. Шунга қарамай, Жапаров таъсир кўрсатолди, нотўғри жамоатчилик фикрини яратди. Кўпчилик тажовузни ким содир этганини ҳеч қачон билиб оломайди. Муҳими, ким биринчи бўлиб гапирган, биринчи бўлиб бировни айблагани. Бироқ, айбловларни жавобсиз қолдириш мумкин ҳам эмасди.

Орадан уч кун ўтиб, 2022 йил 23 сентябрда навбат Тожикистонга етиб келди. БМТ Бош Ассамблеяси минбаридан Тожикистон Ташқи ишлар вазири Сирожиддин Муҳриддин сўзга чиқди. Тожикистон дипломатик департаменти раҳбари Жапаровдан фарқли ўлароқ, қирғиз томонини айбламади, лекин ким урушга ҳозирлик кўраётгани ва ким аслида босқинчилик қилгани ҳақидаги далиллар ва фактларни ошкор этди.

Қўшни давлат раҳбарияти ўз нутқида фуқароларнинг ўлими ва моддий зарарни тилга олиб, чегарадаги фожиа фақат уларга тегишли деган нотўғри тасаввур уйғотди. Фактлар бошқача гапиради. Қирғизистон томонидан амалга оширилган ҳарбий тажовуз натижасида Тожикистоннинг қирқдан ортиқ тинч аҳолиси ҳалок бўлган, икки юзга яқин киши яраланган. Улар орасида ҳомиладор аёллар, болалар, кексалар, табиблар, шунингдек, имонли мусулмонлар – масжиддаги мотам маросими иштирокчилари бор эди, – деди Сирожиддин Муҳриддин БМТ Бош Ассамблеяси минбаридан.

«Чегара объектларидан ташқари мактаблар, шифохоналар, диний бинолар, турар-жой бинолари, инфратузилма ва коммуникациялар вайрон бўлган. Хўш, тажовузкор ким?», — дея хулоса қилди тожикистонлик вазир.

Тожикистон Ташқи ишлар вазири 1959 йилдан 1991 йилгача Тожикистон ҳудудининг 2110 квадрат километри ноқонуний равишда Қирғизистонга берилганини биринчи марта расман эълон қилди.

«Чегара масалалари популистик баёнотлар ва инқирозли вазиятлар яратиш билан ҳал этилмайди. Ҳар куни, пухта ўйланган, партияларнинг сиёсий иродасига таянган ҳолда ҳамкорликда иш олиб бориш керак», — деганди ўшанда Сирожиддин Муҳриддин.

Ўшанда партиялар вакиллари нималар деган бўлмасин, ҳаммаси ортда қолиб кетди. Чегара муаммоларини ҳал қилиш керак. Шу боис томонлар учрашади, муаммоларни муҳокама қилади, ишчи комиссиялар, умуман, демаркация ва делимитация бўйича ҳукуматлараро комиссия фаолияти учун янада қулай шароитлар яратишга ҳаракат қилади.

Асосий тўсиқ

Томонлар чегара можаросини ҳал қилиш учун кучли ирода зарурлиги ҳақида доимо гапириб келадилар. Президент Садир Жапаров ҳам, Тожикистон Ташқи ишлар вазири Сирожиддин Мухриддин ҳам БМТ Бош Ассамблеяси минбаридан туриб ҳудудий муаммоларни ҳал этиш бўйича томонларнинг иродаси ҳақида гапиришди. Ҳукуматлараро комиссия раҳбарлари Саймўмин Ятимов ва Қамчибек Ташиевнинг ҳам иродаси бордир, лекин негадир томонлар аҳоли пунктлари яқинидаги ёки ўзларидаги баҳсли ҳудудлар муаммосини муҳокама қила бошлаши биланоқ боши берк кўчадан чиқа олмаяптилар. Аҳоли пунктларининг шахмат тартибида жойлашгани, музокараларга тўсқинлик қилаётган кучлар борлиги, томонлар ҳақиқатда масала ҳал этилишини истамаслиги ҳақида кўп айтилади ва ёзилади. Лекин асосий тўсиқ мезон ёки қандайдир ўзига хос мезонлар йўқлиги ҳақида гапирилмаяпти.

Душанбелик экспертнинг фикрича, томонлар чегара масаласини дипломатия ва расмий ҳужжатлар асосида музокаралар йўли билан ҳал қилиши керак.

Абдуллохи Раҳнамо

«Ечимлардан бири шундаки, худди шу муаммони ҳал қилиш учун сиёсий ирода ҳужжатлашларда акс этиши керак. Ҳужжатларда ҳамма нарса аниқ. Чегараларнинг ҳақиқий ҳолатини расмий ҳолатга мослаштириш учун чегараларда ўзгартиришлар ва имтиёзлар киритилиши керак. Аммо бу бажарилмаса, бу муҳокама абадий давом этаверади. Чунки ҳужжат музокаралар предмети, музокаралар предмети, суҳбат чегарасини кўрсата оладиган ягона манбадир. Агар ҳужжатларга таянмасак, ҳар бир томон нимадир биздан бўлган деб даъво қилиши мумкин. Чунки бу соҳа жуда қийин. Қирғиз ва тожик халқлари, умуман, минтақадаги барча халқлар асрлар давомида яқин муносабатларда яшаб келган. Агар тарих, маданият, цивилизация ёки бошқа хусусиятларга асослансак, ҳар бир минтақа учун даъво қилиш мумкин. Хусусан, ушбу минтақанинг туб аҳолиси ва қадимий халқи бўлган ва ушбу минтақанинг кўплаб қадриятларига эга бўлган тожик халқи учун. У ушбу минтақанинг кўплаб қадриятлари муаллифи. Шунинг учун бу чегара масаласида ушбу тарихий, сиёсий, маданий ва қадрият даъволаридан фойдаланишимиз қийин. Асосий таянч чегарани белгилаб берган ва республикалар ва Совет Иттифоқи даражасида тасдиқланган ҳужжатлар мавжуд. У ерда ҳамма нарса аниқ ва мен ишонаманки, улар асосан бир хил ҳужжатларга таяниб, тегишли қарорга келишади», — дейди сиёсатшунос Абдуллоҳи Раҳнамо.

Сиёсий шарҳловчи Негматулло Мирсаидов фикрича, томонлар биринчи навбатда ҳудудлар мақомини кўриб чиқиш мезони тўғрисида қарор қабул қилиб, ён беришлар бўйича келишиб олишлари керак.

Негматулло Мирсаидов

«Мунозараларни ён беришларсиз ҳал қилиш мумкин эмас. Бу бемаънилик. Масалан, Тожикистон Совет даврида Қирғизистон томонидан иқтисодий сабабларга кўра қурилган иншоотлар мавжуд бўлган ер участкаларини тан олиш нуқтаи назаридан ён беради ёки аҳоли пунктлари Қирғизистонга тегишли эканини тан олиб, ён беради. Қирғизистон ҳам ўз ихтиёри билан аҳолидан бўшаган, турли ҳолатлар туфайли ҳозир ўз тасарруфида бўлган ерларни қайтариши керак бўлади. Зеро, одамларнинг эркин ҳаракатланиш имкониятидан, яйловлардан, сув манбаларидан фойдаланиш имкониятидан маҳрум қилсак ва бу ерлар тарихан фойдаланилган бўлса, ҳеч қачон келишувга эришиб бўлмайди. Бу боши берк кўча. Бугун чегарада айнан шундай бўлмоқда», — дейди Мирсаидов.

Англаб етиш ва қайта ўйлаб кўриш вақти келди

Негматулло Мирсаидов фикрича, 2021 ва 2022 йиллардаги Тожикистон ва Қирғизистон чегарасида содир бўлган воқеалар, ҳар икки томондан 150 га яқин одам ҳалок бўлган, бир неча юзлаб кишилар жароҳатлангани томонларни чегараларни демаркация ва делимитация жараёнини тезроқ якунлашга ундаши керак эди. Бундан кам сарсон-саргардонликдан чарчаган, доимий ташвишда яшаётган аҳоли ҳам манфаатдор.

«Ишончим комилки, сўнгги йиллардаги икки қонли воқеа ҳар икки томонни чегара масаласига ёндашувини қайта кўриб чиқишга мажбур қилади. Шубҳасиз, томонлар вакиллари чегара муаммосини уруш, куч билан ҳал қилиб бўлмаслигини ниҳоят англаб етди. Уруш, бу қон тўкиш, бу тартибсизлик, бу ҳалокат, бу қочқинлар, дегани! Шунинг учун уруш, шиддатли уруш бошланса, бу Тожикистон ва Қирғизистон ўртасидаги уруш бўлмаслигини ёдда тутишимиз керак. Ўз геосиёсий манфаатларига эришиш учун тартибсизликларни кутаётган кучлар мавжуд. Шунинг учун улар турли баҳоналар билан ушбу можарога суқиладилар. Шунда нафақат Фарғона водийси, балки бутун Ўрта Осиё ёнади. Тинчлик, хавфсизлик, музокаралар столида ўтишга муқобил вариант йўқлиги шундадир».

Ва муаммони тезроқ ҳал қилиш учун ёқимли бўлмаган ечимларга мурожаат қилишга тўғри келиши мумкин.

«Ушбу ечимлардан бири аҳолини кўчиришдир. Кўчалар ва уйлар бир-бирига боғланган жойларда, агар иложи бўлса, аҳоли ўз бошидан кечирган оқибатлари туфайли юзага келиши мумкин бўлган низоларнинг олдини олиш учун бошқа жойга кўчирилиши керак. Бунинг учун молия, одамларни кўчиришга рози бўлишлари учун янада қулай шароитлар керак бўлади. Шунингдек, ҳудудларни алмашиш усулини қўллаш лозим. Шундагина ҳаракат ва назорат қилиш учун қулайроқ бўлган тўғри чегара чизиқларига эришиш мумкин. Асосийси, авваллари турли нохуш ҳодисаларга асос бўлган сув ҳавзаларида, ҳаракатланишда, йўлларни таъмирлашда келажакда юзага келиши мумкин бўлган низоларнинг олдини олиш мақсадида сувдан фойдаланиш, транспорт коммуникациялари бўйича шартномалар тузиш лозим», — дейди Мирсаидов.

Озод Мелибоев, журналист

Ушбу материал Германия Ташқи ишлар вазирлиги (Auswärtiges Amt) томонидан молиялаштирилган DW Akademie ДW лойиҳаси доирасида тайёрланган. Мақолада келтирилган фикрлар муаллифга тегишли бўлиб, Deutsche Welle/DW Akademie қарашларини акс эттирмайди.