Тўсиқларни енгиб ўтишга ёрдам беради

Астрахань вилоятидаги Оля денгиз порти. rosgranstroy.ru сайти фотосурати

«Жанубий транспорт коридори» — Россияни Каспий денгизи орқали Марказий Осиё мамлакатлари билан боғлаш учун мўлжалланган янги йўналишдир. Уни шакллантириш ва ривожлантириш бўйича меморандум яқинда Тошкентда бўлиб ўтган ШҲТнинг биринчи транспорт форуми иштирокчилари томонидан имзоланди. Энг қисқа ва энг қулай бўлмаган бу йўл барибир яшаш ҳуқуқини ололди. Кўп жиҳатдан, у Ўзбекистон ва Қирғизистондан Россияга товарларни транзит қилиш бўйича ҳозирги монополист Қозоғистонни логистика занжиридан чиқариб ташлайди. Тафсилотлар — «Фарғона» мақоласида.

Лойиҳа иштирокчилари

Жанубий транспорт коридори икки қисмдан иборат: қуруқлик ва денгизни бирлаштирадиган мультимодал йўналишдир. У Қирғизистондан бошланиб, Ўзбекистон орқали Каспий денгизидаги Туркманбоши портига ўтади, сўнгра сув орқали юк Астраханга жўнатилади.

Dezan Shira & Associates Limited консалтинг компанияси асосчиси Кристофер Девоншире-Эллис (Chris Devonshire-Ellis) август ойида Жанубий транспорт коридорининг бошланғич нуқтаси Қирғизистон эмас, балки Хитой бўлиши мумкинлигини ёзган эди. Бунинг учун ҳозирда фаолият юритаётган Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон автомобиль йўлидан фойдаланиш керак бўлади. Аммо қишда у бўйлаб юк машиналарининг ҳаракатланиши қийин. Келгуси йилда қурилиши бошланиши мумкин бўлган темир йўл линияси бу муаммони ҳал қилиши керак.

The Eurasian Times газетаси мухбири К.Н. К.Н.Пандита (K.N. Pandita) лойиҳанинг яна бир потенциал иштирокчиси сифатида Тожикистонни номлади. Унга кўра, тегишли музокаралар Президентлар Шавкат Мирзиёев, Сердар Бурдимуҳамедов ва Эмомали Раҳмоннинг 4 август куни Ашхободдаги учрашувида бўлиб ўтган. Кейин уч давлат раҳбарлари Тожикистон – Ўзбекистон – Туркманистон (Каспий денгизи) транзит йўлаги бўйлаб юк ташишни фаоллаштиришга келишиб олганлар. Пандита ушбу махсус йўналишни «Жанубий транспорт йўлаги» деб атади ва унинг ёрдами билан Россия Ғарб давлатлари томонидан унга нисбатан жорий қилинган санкцияларни четлаб ўта олишини кўрсатади.

Канадалик тадқиқотчи ва сиёсатшунос Роберт М. Катлер (Robert M. Cutler) Asia Times саҳифаларида худди шундай фикрни билдириб, Жанубий транспорт коридорини очиқчасига «Россия Федерациясига икки томонлама мақсадли товарлар етказиб беришнинг махфий йўли» деб атади.

Дарҳақиқат, яқин вақтгача лойиҳа деярли ҳеч қачон ошкора муҳокама қилинмаган. Россия оммавий ахборот воситаларида у ҳақидаги илк хабарлар шу йилнинг бошида пайдо бўлган эди. Улар жанубий транспорт йўлагини Қозоғистон орқали Россия Федерациясига мавжуд етказиб бериш йўналишларига муқобил сифатида тақдим этдилар. Бу Остонанинг Украина ҳудудида махсус ҳарбий операция бошланганидан кейин Ғарбнинг Москвага қарши жорий қилган санкцияларини четлаб ўтишга йўл қўймаслиги ҳақидаги баёноти билан бир вақтга тўғри келди.

Жанубий транспорт коридори схемаси: «Қирғизистон — Ўзбекистон — Туркманистон — Каспий денгизи — Россия». eurasiantimes.com сайти фотосурати

Қозоқ-қирғиз қарама-қаршилиги

Кўринишидан, янги маршрутдан фойда олувчи аниқ, демак, уни яратиш ташаббуси ундан чиқиши керак. Аммо «Российская газета» февраль ойида ёзганидек, Жанубий транспорт йўлаги пайдо бўлишининг ташаббускори Қирғизистон эди. Лойиҳа Қирғизистон Транспорт вазирлиги ва Иқтисодиёт вазирлиги ҳамда мамлакатдаги бир қанча транспорт компаниялари томонидан тақдим этилди.

Улар Қирғизистондан контейнерлар Туркманбоши денгиз портига тиркамаларда, сўнгра паромларда Россияга етказиладиган схемани таклиф қилишди. Шу тариқа Қирғизистон Қозоғистон орқали юк ташиш муаммосини ҳал қилмоқчи бўлди, зеро у билан чегарада маҳаллий ташувчилар кўп километрлар давомида тирбандликда туришга мажбур бўлмайдилар.

Қўшни республика расмийлари ҳеч қандай тушунтиришсиз текширувларни кучайтирганда, Қирғизистон юклари мунтазам равишда чегарада қолиб кетаётганди. Бундан ташқари, ҳар икки давлат ҳам Евроосиё иқтисодий иттифоқига аъзо бўлиб, бу ерда товарларнинг эркин ҳаракатланиши тамойили амал қилади. Шу сабабли қирғизистонлик тадбиркорлар етказиб бериш муддатини ўтказиб юборишар ва зарар кўришаётган эди. Баъзилар бундай хатти-ҳаракатларда савдо уруши белгиларини кўрадилар, бошқалари сиёсатни кўрадилар. Масалан, 2017 йилнинг кузида чегарада юк машиналарининг тирбандлиги Қирғизистоннинг ўша пайтдаги президенти Алмазбек Атамбаевнинг Қозоғистон ҳукуматига қарши танқидлари билан боғланган. Президентлик лавозими Сооронбай Жээнбековга ўтгандан сўнг вазият барқарорлашди, бироқ узоқ давом этмади. Қирғизистон-Қозоғистон чегарасида деярли ҳар йили тирбандлик юзага келади.

Бундан бир неча ой аввал, август ойида «Оқ-Тилек-Автодорожний» назорат-ўтказиш пункти олдида 400-450 юк машинасидан иборат навбат пайдо бўлганди. Юк машиналари нима учун уч-тўрт кун давомида бир неча километр йўл босиб ўтишга мажбур бўлганини фақат тахмин қилишлари мумкин эди. «Баъзилар назорат-ўтказиш пунктида рентген аппарати бузилганини айтишса, бошқалари навбат Қирғизистон Қозоғистонга сув таъминотини тўхтатгани билан боғлиқ, дейишарди», — деганди тиқилинчда қолган ҳайдовчилардан бири Қирғизистоннинг «Акчабар» нашри билан суҳбатда.

Сўнгра Қозоғистон томони кучайтирилган текширувни гиёҳванд моддалар контрабандасига чек қўйиш билан боғлади. Аммо бошқа версия ҳам бор эди: Остона санкциялардан қўрқиб, юкларни синчиклаб текшира бошлаган. Тирбандликдан икки кун олдин АҚШ ғазначилиги Қозоғистоннинг Defence Ingeneering компаниясини Россияга тақиқланган товарлар етказиб бераётгани сабабли санкциялар рўйхатига киритганди. 17 август куни Қозоғистон матбуоти бу ҳақда ёзган, 18-куни эса чегарада текширувлар кучайтирилган эди.

Қирғизистон ва Қозоғистон чегарасидаги тирбандлик. Almaty.tv. сайти фотосурати

Қозоғистон президенти Қосим-Жомарт Тўқаев Қозоғистон «Россияга параллел импорт етказиб беришда»да иштирок этмаётганини бир неча бор таъкидлаган эди.

Германия канцлери Олаф Шольц билан сентябрь ойида бўлиб ўтган музокаралардан сўнг Қозоғистон раҳбари Остона сиёсатининг кўп векторлилигини яна бир бор намойиш қилиб, у Ғарбнинг Россия Федерациясига қарши санкцияларига қўшилиш ниятида эмаслигини, лекин Москвага уларни четлаб ўтишга ёрдам бермаслигини ҳам таъкидлаганди.

Қозоғистон амбицияларига берилган зарба

Мутахассисларнинг фикрича, янги йўналиш мавжуд йўналишни тўлдириш ва ўрнини босмаслик учун мўлжалланган. Шунга қарамай, Қозоғистон орқали Россияга қуруқлик транзити (айниқса унинг Европа қисмига эмас) бу республикани четлаб ўтишдан кўра анча арзон ва тезроқ амалга ошади.

«Эҳтимол, Қозоғистон божхоначилари Қозоғистон жанубида жойлашган мамлакатлардан юкларни тезроқ расмийлаштиришга тайёр бўлар. Биринчи навбатда Қирғизистон ва Ўзбекистондан. Агар Қозоғистон божхонаси ўз ишини оптималлаштира олмаса, демак, Каспий денгизи орқали катта ҳажм ўтади, лекин барибир ҳаммаси эмас», — дейди eurasia.expert нашрига Россия ҳукумати ҳузуридаги Миллий энергия хавфсизлиги жамғармаси ва Молия университети бош эксперти Станислав Митрахович.

Унинг таклифига кўра, агар Остона «Россиянинг санкция масалалари бўйича позициясини диққат билан инобатга олса», Қозоғистонни четлаб ўтувчи маршрут яратиш суръати секинлашади, аммо бу мавзу кун тартибидан кетмайди.

Янги коридор Остонанинг сиёсий амбицияларига ҳам зарба беради. Бу президент Қосим-Жомарт Тўқаевнинг Қозоғистонни Марказий Осиё ва Каспий денгизи минтақаси мамлакатлари учун транспорт марказига айлантириш режаларига тўғри келмайди. Лойиҳа муваффақиятли амалга оширилса, Жанубий транспорт коридори Тўқаев сўнгги бир неча йил давомида фаол олға сураётган Транскаспий транспорт йўлагидан транзитнинг бир қисмини ўзлаштира олади. Бу йўналиш Хитой, Қозоғистон, Каспий денгизи, Озарбайжон, Грузия орқали ўтади ва Хитойдан Европага юкларни етказиб беришда Россия Транс-Сибирь темир йўлига муқобил бўлиши кўзда тутилган.

Туркманистоннинг роли

Туркманистоннинг роли «Жанубий транспорт коридори» лойиҳасида муҳим роллардан бири бўлиб, унинг доирасида Астрахань ва Туркманбоши порти ўртасида юк ташиш линияси яратилади. Тегишли музокаралар йил бошида бўлиб ўтди.

«Биз юк ташиш компанияларимиз билан [Астрахань шаҳридаги Оля порти ва Туркманбоши порти ўртасида] юк ташиш линиясини очиш масаласида ишладик, улар бу ишда иштирок этишга тайёр. Қолаверса, кема қурувчиларимиз Каспий денгиз линияларида ишлаш учун кемалар қуришга тайёр, улар етарли тажриба ва малакага эга», — деганди ўтган ёзда Астрахань вилояти губернатори Игорь Бабушкин.

Туркманистон ва Астрахань вилояти ҳукуматлари 2022 йили Оля портида (бу Россиянинг Каспий денгизи ҳавзасидаги йирик савдо порти, Астрахандан 100 км жанубда жойлашган) республиканинг логистика марказини қуриш бўйича келишиб олдилар. Ҳозирда лойиҳанинг бизнес-режаси ишлаб чиқилмоқда. Уни амалга ошириш икки йил давом этиши кутилмоқда, деб ёзади ТАСС.

***

Жануб транспорт коридори бошқа геосиёсий вазиятда пайдо бўлмаслиги мумкин эди. Шунга қарамай, у биринчи навбатда Россияга қарши санкцияларни четлаб ўтишга ёрдам бериш ва бу мамлакатга параллел импортни сақлаб қолиш учун мўлжалланган. Лекин бу Ўзбекистон учун ҳам фойдали — Каспий денгизига муқобил чиқиш йўли сифатида, Қозоғистон билан кўп йиллик чегара муаммоларидан халос бўлиш имкониятига эга бўлган Қирғизистон учун, ҳатто Туркманистон учун ҳам ўз муносабатларини яхшилашга қодир.

Қозоғистон транзит даромадларининг бир қисмини йўқотса-да, Ғарбнинг иккиламчи санкцияларига дучор бўлмаслиги деярли кафолатланади, бу эса ҳозирда республика учун устувор вазифа кўринади. Шу билан бирга, у бошқа транспорт йўлакларининг, жумладан, Россия ривожлантираётган ва Остонада ҳеч ким ундан воз кечмоқчи бўлмаган Шимолий-Жануб йўлакларининг бир қисми бўлиб қолади.