Журналистлар — ростлан!

traveltimes.ru сайти фотосурати

Бишкек прокуратураси бирдан икки туман судига kloop.kg мустақил интернет-нашрини бошқарувчи «Клооп Медиа» жамоат фондини (ЖФ) тугатиш тўғрисида даъво аризасини киритди. Пойтахтнинг назорат органи журналистларни кўплаб «гуноҳларда», жумладан «ҳозирги ҳукуматнинг амалдаги сиёсатини кескин танқид қилишда», «давлат ва муниципал органлари вакилларини обрўсизлантиришда», «ҳукуматнинг ҳар қандай ташаббусига қаршилик кўрсатишда» айблади. Куни кеча оммавий ахборот воситалари мамлакат президенти Садир Жапаров танқидига учради. Умуман олганда, резонансли суд жараёни кутилмоқда. Ҳозирча, келинг, нима учун Қирғизистонда сўз эркинлигига босим кучайиб бораётганига эътибор қаратайлик.

Қайси томондан қараманг — қоидабузар

Пойтахт прокуратураси Бишкекнинг Первомайск ва Октябрь туман судларига юборган даъвосида «Клооп Медиа» Республика Фуқаролик Кодексининг 96-моддаси 2-қисми 2-банди асосида ёпилиши кераклигини кўрсатган. «Юридик шахсни тугатиш» деб номланган ушбу моддага кўра, агар ташкилот тегишли рухсатномасиз (лицензиясиз) фаолият юритса ёки фаолияти жамият уставидаги мақсадларга зид бўлса, ноқонуний фаолият билан шуғулланган ёки қонунни такроран ва қўпол равишда бузган тақдирда суд қарори билан фаолиятини тўхтатиши мумкин.

Афтидан, расмийлар «Клооп»нинг барча гуноҳларини топиб, олдиндан ўзларининг хавфсизлигини таъминлашга қарор қилишган. Назорат қилувчи органга кўра, интернет-нашр қонундан ташқари фаолият юритган. Биринчидан, ЖФ низомида ташкилотнинг мақсади мамлакатда журналистикани ривожлантириш ва жамоатчиликни эркин фикр билдириш майдончалари билан таъминлашдан иборатлиги ва компаниянинг ахборот тарқатиш билан шуғулланаётгани, яъни оммавий ахборот воситаларининг функцияларини бажариши ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқлиги кўрсатилган. Иккинчидан, барча оммавий ахборот воситалари Адлия вазирлигининг давлат реестрида рўйхатдан ўтган бўлиши керак, «Клооп» эса ушбу рўйхатда йўқ.

Бу, Қирғизистон расмийларига кўра, «оммавий ахборот воситаси эмас», шунингдек молиявий интизомни бузганликда гумон қилинмоқда. Прокуратура 2021 йили АҚШ Конгресси назорати остидаги Демократия миллий жамғармаси «Клооп Медиа»га «эркин ва адолатли сайловларни илгари суриш ва ўтказиш учун» 50 миллион сўмдан ортиқ (560 минг доллардан ортиқ) маблағ юборганини аниқлаган. Бироқ, солиқ декларациясида компания америкаликлар айтган миқдорнинг ярми миқдорида хайрия ёрдами олганини кўрсатган. Маблағлар яширилгани ҳақида савол туғилади, бу грант қандай фойдаланилгани ҳозирча номаълум, дея ҳайрон бўлади даъвога имзо чеккан пойтахт назорат бошқармаси бошлиғи Эмилбек Абдиманнапов.

Суд жараёни ҳали бошланмаган, аммо баҳс аллақачон бошланган. «Клооп» манфаатларини ҳимоя қилувчи адвокат Фотима Якупбоева расмий изоҳ берган. У солиқ ҳисоботлари мавзусига тегмаган, лекин лицензияга эга бўлиш нуқтаи назаридан ОАВни ҳимоя қилган. Адвокат прокуратурага эслатадики, агар нашр фақат интернет тармоғида ишлаётган бўлса, бу ҳолатда Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтиш шарт эмас. Ва

«Клооп» низоми Қирғизистон қонунчилигига тўлиқ мос келишини

қўшимча қилади.

Kloop Media логотипи. kloop.kg сайти фотосурати

Фикрлаш меъёрларининг бузилиши

Мустақил нашрга қарши асосий даъволар унинг алоҳида нашрлари мазмунига тааллуқлидир. Ва бу ерда хавфсизлик кучлари фантазияга кенг ўрин берган, чунки баъзи хулосалар қисман «телба талвасаси»ни эслатади.

Маълум бўлишича, 2021 йил ноябрь ойида Республика Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси ҳокимиятни зўравонлик йўли билан эгаллаб олишга чақириқларга доир «Клооп» материаллари бўйича судгача текширувни бошлаган. Мутахассислар бу масалага жиддий ёндашиб, бир йилдан сўнг суд-психологик-психиатрия экспертизасининг хулосасини беришган. Ҳужжатга кўра, «шубҳали» матнлар «жамият фикрининг яширин манипуляцияларини ўз ичига олади, улар жамият фикрига ҳақиқатга тўғри келмайдиган салбий жараёнларни тиқиштириб, амалдаги ҳукуматнинг ҳар қандай ташаббусига қаршилик кўрсатмоқда». Шунинг учун хавфсизлик кучлари «кўрсатилган белгиларга мос келадиган аниқ нашрларни аниқлаш мақсадида Республика психиатрия ва наркология марказига сўров юборган». Афтидан, журналистик материалларда давлат тўнтаришига чақириқларни аниқлайдиган тилшунослар банд бўлишган. Негаки махсус хизмат сўровининг тақдири номаълумлигича қолмоқда.

Қўмита аъзолари «Мигрантлар Қирғизистон жанубини қутқармоқда» сарлавҳали мақолани ҳар томондан ўрганиб чиқишган, унда «Клооп» нашри «чегара ҳудудларида ҳукумат назорати заифлиги» таъкидлайди, жумладан Боткен вилоятида. Тергов версиясига кўра, айнан шу материал туфайли одамлар вақти-вақти билан қуролли тўқнашувлар келиб чиқадиган Тожикистон билан чегарадаги аҳоли пунктларидан қочиб кетишяпи. Хуллас, дея хулоса қилади Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси, «Клооп» қўшни давлатга демографик вазиятни ўз фойдасига ўзгартиришига ёрдам бермоқда.

Бундан ташқари, хавфсизлик кучлари томонидан жалб қилинган психиатрлар нашр веб-сайтидаги кўплаб матнларни ўрганишган ва шу йилнинг март ойида катта ҳажмда хулоса чиқаришган. Ҳужжатда қайд этилишича, нашрларда «ҳозирги ҳукуматнинг амалдаги сиёсати ва давлат дастурига нисбатан мақсадли равишда салбий фикр шакллантиришга қодир бўлган усуллардан фойдаланилади», аҳолининг умумий қабул қилинган меъёр ва стандартлардан иборат «тафаккурини деформация қилиш мақсадида салбий муносабат тарғиботи олиб борилмоқда» ва ҳоказо.

Кўринишидан, журналистлар кинода 25-кадр технологияларидан фойдаланадилар, шунинг учун қирғиз халқи «зомбилашган» бўлиб қолади, бу эса митинглар ва инқилоблар уюштиришда қулайдир».

Дарвоқе, Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси томонидан таклиф этилган экспертлар маълум «аҳолининг фикрлаш стандарти ва меъёрлари» мавжудлигини тилга олгани қизиқ. Хўш, бу эрда ким фуқароларни «зомби» қилмоқда?

«Клооп» ҳокимиятни тўлиқ обрўсизлантираётгани табиий.Шу билан бирга, нашр «ўз репортажлари орқали жамиятга бевосита салбий ҳиссий-психологик таъсир кўрсатмоқда ва шу билан одамларнинг кўпчилигида қўрқув, ташвиш, умидсизлик, ваҳима ҳиссиётларини келтириб чиқармоқда, улар ижтимоий вазиятнинг беқарорлиги ва ноаниқлигини доимо ҳис қилишмоқда, ўз қобилиятларига бўлган ишончнини ва келажакка умидини йўқотишмоқда».

Мана, Қирғизистонда «ёвузлик илдизи» ким экани маълум бўлди. Аммо бу ҳаммаси эмас, эксперт хулосасидан ушбу ёрқин парчанинг якунини келтирмасликнинг иложи йўқ: «оқибатда одамларда аста-секин руҳий тушкунлик, умидсизлик авж олади, ҳаётининг аянчли таназзулга юз тутишига амин бўлиш, тажовузкор жиноий хулқ-атвор, жинсий аномалиялар, гиёҳвандликнинг кимёвий ва кимёвий бўлмаган шакллари, ўз жонига қасд қилиш тенденциялари ва ижтимоий мослашувнинг бошқа бузилишлари негизида ижтимоий стрессли руҳий касалликларнинг ривожланишига олиб келади».

Мутахассисларнинг хулосаси: «Клооп» материаллари халқ онгига таъсир қилади ва Қирғизистон аҳолисининг кўпчилигининг фикрини ўзгартиришга қодир, хусусан, ҳокимият ва давлат дастуридан норозилик уйғотади.

Илмий ва сиёсий экспертиза бўйича яна бир комиссия «яккаланган» веб-сайт материалларида гўёки этник адоватга олиб келиши мумкинлиги ҳақида баёнотлар топган. Бундан ташқари, баъзи нашрларда Қирғизистон фуқароларининг рус миллатига нисбатан паст экани тўғрисида сўзлар, бошқаларида эса, аксинча, русларга нисбатан «душманлик руҳида»ги сўзлар топилган.

«Клооп» адвокати Фотима Якупбаева ушбу ҳужумларни изоҳлар экан, прокуратура даъво аризасида «бузилишлар» мавжуд бўлган материаллар рўйхати борлигини, аммо қайси матнларда экспертлар «низо қўзғатувчи» ва «ҳокимиятдан норозиликни шакллантирувчи» сўзларни топганига аниқлик киритмаганига урғу беради. деб топилганини таъкидлади. белгиланг. Шундай қилиб, прокуратуранинг ўзи «нашр айблаётган — маълумотни манипуляция қилиш иши билан шуғулланяпти», деб хулоса қилади адвокат.

Президент обрўси

22 август куни Kloop.kg сайти мамлакатнинг амалдаги президенти Садир Жапаровнинг оила аъзолари ва Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси раҳбари Қамчибек Ташиевнинг афсонавий «Барселона» футбол академиясининг пайдо бўлишига алоқадорлигига бағишланган суриштирувини эълон қилди. Мариалда бунинг учун 16 гектар давлат ерлари хусусий инвесторларга берилган айтилади. Журналистлар лойиҳага нафақат давлатнинг биринчи шахслари қариндошлари, балки Қирғизистон собиқ президенти Қурманбек Бакиев «клан»идан бўлган ишбилармонлар ва россиялик олигархларнинг ҳам алоқадорлигини тасдиқловчи маълумотларни топдилар.

Қизиғи шундаки, нашрни тугатиш тўғрисидаги Бишкек прокуратурасининг даъвоси 28 август куни оммага эълон қилинган, бироқ ҳужжат скринига қараганда, Абдиманнапов уни 22 августда, яъни «Барселона» суриштируви эьлон қилган куни имзолаган. Бу тасодифми?

Садыр Жапаров. asiaplustj.info сайти фотосурати

Дарвоқе, назорат агентлигининг баёноти ҳам «ўз вақтида» пайдо бўлди — Садир Жапаровнинг ўзи «Кабар» миллий ахборот агентлигига берган интервьюсида «Клооп»ни танқид қилганидан бир неча кун ўтиб. Президент унинг қариндошлари ҳам, Ташиевнинг ўғиллари ҳам мамлакатда «Барселона» академиясини ташкил қилгани, бу орқали сармоя жалб қилингани, ғазнадан бир тийин ҳам сарфламай, ўз капиталини киритганини тасдиқлайди. Давлат раҳбари ушбу ижтимоий лойиҳа ўз самарасини беришини, барселоналик мураббийлар меҳнати туфайли келажакда қирғизистонлик болалар жаҳон чемпионати ва сайёранинг энг кучли клубларида қатнаша бошлашини таъкидлаган.

Жапаровнинг сўзларига кўра, фақат мустақил оммавий ахборот воситаларига бу ташаббуснинг камчиликларини кўради.

«Сизларда бошиданоқ қирғизларга фойда эмас, фақат зарар келтириш ёндошуви шаклланган. Бу бошқа кетмайди. Сиздан бир илтимосим бор: агар Қирғизистон манфаати учун ишлай олмасангиз, ҳеч бўлмаганда ёмонлик қилманг. Фақат салбий ҳолатларни ёритиб, «тирноқ остидан кир қидириб», — деди президент «Клооп» каби сайтларда ишлайдиган мустақил журналистларга.

Ўша интервьюда давлат раҳбари «Клооп» ва шунга ўхшаш нашрларга шу каби ишларни ташкил қилиш, масалан, Манчестер клубларини ёки «Реал Мадрид»ни мамлакатга олиб келишни таклиф қилади. Бу ҳолда ҳукумат таҳририятга ер участкасини ҳам ажратиб беради, деб ишонтиради Жапаров.

Балки, унинг танқиди ва «бундай давом этмайди» деган сўзлари хавфсизлик кучлари учун «ноқулай» оммавий ахборот воситаларини ёпиш жараёнини бошлаш учун изнга айлангандир.

Шу йилнинг апрель ойида Қирғизистоннинг собиқ президентларидан бири Алмазбек Атамбоэв республиканинг амалдаги раҳбарига мухолифат ва мустақил матбуотни таъқиб қилмасликни тавсия қилган эди.

«Давлат раҳбарига ягона маслаҳат шуки, унга турли хил сохта фитналар ҳақида хабар бериб, йўқ жойдан жиноий ишларни тўқиб чиқараётганларга ишонманг. Айниқса, оммавий ахборот воситаларига, журналистларга, блоггерларга қарши. <…> Мухолифат ҳар қандай демократик мамлакатда ривожланишнинг ажралмас элементи эканлигини унутмаслигимиз керак», — деганди Атамбаев.

Шубҳасиз, Жапаров тажрибали сиёсатчининг ушбу маслаҳатини эътиборсиз қолдирди.

Биринчиси ҳам, охиргиси ҳам эмас

«Клооп» бош муҳаррири Анна Карпушенко пойтахт прокуратураси қўзғатган даъвони «Бакиев ҳокимиятда бўлган 2010 йилдаги босим билан солиштириш мумкин бўлган омилдир» деб атади.

«Биламизки, ўша пайтда ҳам улар журналистларга босим ўтказишган, нашрлар ёпилган, баъзи қотиллик ҳолатлари ҳам борлигини биламиз... Ҳокимият норози одамларнинг оғзини ёпиш учун ҳар қандай усулдан фойдаланади», — деди нашр раҳбари.

Медиа сиёсати институти ҳуқуқшуноси Акмат Алагушев бу фикрга қўшилади. Унинг аниқлик киритишича, даъво аризасида акс эттирилган даъволар тартибсиз ва бўш. Бундан ташқари, ҳуқуқ ҳимоячисига кўра, прокуратура ҳужжати ҳали қабул қилинмаган «Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги қонун лойиҳасига қаратилган.

ОАВни Журналистларни ҳимоя қилиш қўмитаси (ЖҲҚ) ҳам қўллаб-қувватлаган. Халқаро ташкилот Бишкек прокуратурасининг хатти-ҳаракатларини «Қирғизистонда ҳукуматнинг юқори поғоналаридаги амалдорларнинг коррупцион схемаларга боғликлигини ёритувчи энг нозик журналистик суриштирувларни бўғишга қаратилган қўпол ва беадаб уринишдир» деб атаган. ЖҲҚ мазкур Марказий Осиё республикаси расмийларини зудлик билан даъвони қайтариб олишга ва оммавий ахборот воситаларига қарши кампанияни тўхтатишга чақирган.

Қирғизистон медиа ҳамжамияти ҳам худди шундай талаб билан «юқори»га мурожаат қилиб, пойтахт прокуратурасининг даъвосини асоссиз ва сиёсий манфаатга эга, деб атаган. Ташкилотнинг қўшимча қилишича, ҳокимиятни танқид қилиш ва салбий фикрларни ёритиш — республика Конституциясида белгиланган сўз эркинлигининг амалдаги кўринишидир.

«Бундан ташқари, қонунчиликда жамоат арбобларининг ўзларига нисбатан билдирилаётган танқидларга нисбатан бағрикенглигини ошириш тамойили мустаҳкамланган бўлиб, бу уларнинг ваколатларининг шаффоф ва масъулиятли амалга оширилишини таъминлаш учун зарур омилдир», — дейилади ОАВ хабарида.

Журналистлар, шунингдек, «Клооп» таҳририяти ижтимоий аҳамиятга молик масалаларни ёритувчи, давлат бошқарувидаги коррупция ва мансаб ваколатларини суиистеъмол қилиш ҳолатларини ўрганувчи мустақил, нуфузли нашр сифатида ўзини намоён қилганини алоҳида таъкидлайдилар. Уларнинг фикрича, Бишкек прокуратураси ушбу ОАВни тугатиш ҳақидаги даъво аризасини қайтариб олиши керак.

Бироқ, президент Жапаров ўзидан олдинги президент Атамбаевнинг маслаҳатига қандай муносабат билдирган бўлса, расмийлар ҳам ушбу чақириқни эътиборсиз қолдирадилар, деган фикр бор.

ℹ️ «Клооп» қирғиз раҳбарияти томонидан таъқиб қилинаётган биринчи ва, эҳтимол, охирги ОАВ ҳам эмас. Келинг, бир нечта диққатга сазовор мисолларни олайлик.

2022 йил бошида хавфсизлик кучлари мамлакатдаги таниқли терговчи журналист Болот Темировга қарши иш очган. Унинг ҳамкасблари таъқиблар Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси раҳбари Қамчибек Ташиевнинг яқинлари ҳақидаги материал билан боғлиқ, деб ҳисоблашган. Жараён деярли бир йил давом этган, натижада суд Россия фуқароси Темировни Қирғизистон паспортини олишга ёрдам берган ҳарбий гувоҳномани қалбакилаштиришда айбдор деб топган. Қонуний жиҳатдан журналист хорижлик деб тан олинган ва мамлакатдан чиқариб юборилган. Бундан ташқари, улар унга оғир жиноятчидек муносабатда бўлишган: махсус хизматлар уни куч билан самолётга ўтқазиб, Россия аэропортигача кузатиб қўйишган.

Ўтган йил октабрь ойида республика Маданият вазирлиги «Азаттиқ» радиоси (РФда чет эл агенти сифатида тан олинган Озодлик радиосининг қирғиз хизмати ) нинг Қирғизистон — Тожикистон чегарадаги можарога оид материаллардан бирида «нотўғри маълумотлар» бор ҳисоблаган. Нашр сайти зудлик билан блокланган, кейинроқ «юқоридан кўрсатма» бўйича «Азаттиқ Медиа»га хизмат кўрсатувчи банкда унинг ҳисоб рақамини музлатиб қўйилган. Аммо амалдорлар учун буям етарли эмас эди — жорий йилнинг апрель ойида суд Маданият вазирлигининг радиостанция фаолиятини тугатиш ҳақидаги даъвосини қаноатлантирди. Фақат июль ойида, таҳририят шов-шувли хабарни барча манбаларидан ўчириб ташлаганидан сўнг, томонлар тинч келишувга келишди. Маданият вазирлиги нашрга қўйилган ҳар қандай чекловлар олиб ташланиши ва суд жараёни якунланиши ҳақида маълум қилди.

2023 йил май ойида «Чегара билмас мухбирлар» янгиланган «Жаҳон матбуот эркинлиги» индексини эълон қилди. Қирғизистон собиқ Иттифоқнинг Марказий Осиё республикалари орасида етакчилигини сақлаб қолган. Аммо умумий рўйхатда мамлакат 50 позиция бўйича – 72-ўриндан 122-ўринга тушиб кетган. Таҳлилчиларга кўра, бунга ҳукуматнинг хусусий ОАВ устидан назорати кучайгани, шунингдек, хориждан молиявий кўмак олаётган нашрларни хорижий агент сифатида тан олиш ҳақидаги қонун қабул қилиниши хавфи таъсир қилган.

Қирғизистоннинг номақбул оммавий ахборот воситаларини ёпиш истаги сўз эркинлиги рейтингида пасайишда давом этишига олиб келади. Ва шундай суръатларда мамлакат тез орада «Индекс»нинг энг тубига шунғийди ва бу ерда унинг қўшнилари Эрон, Туркманистон ва Шимолий Корея бўлади.