Мажбурий ҳижобга ҳали узоқ

Туркман қизлари. akipress.org сайти фотосурати

Инсон ҳуқуқлари ва гендер тенглиги бўйича экспертлар яқинда 177 мамлакатдаги аёлларнинг аҳволини ҳисобга олган ҳолда янгиланган «Аёллар тинчлиги ва хавфсизлиги индекси» (Women Peace and Security Index) ни эълон қилди. Турган гап, рейтингнинг юқори поғоналарини европаликлар эгаллаган: биринчи учликдан Дания, Швейцария ва Швеция жой олган. Илгари СССР таркибига кирган Марказий Осиё республикалари тахминан рўйхатнинг ўртасида жойлашган. Туркманистон ушбу минтақавий рейтингда қўшниларидан ишончли тарзда етакчилик қилмоқда. «Фарғона» халқаро таҳлилчиларнинг хулосаларини шубҳа остига қўйган ҳолда Марказий Осиё давлатларида аёллар ҳуқуқлари билан боғлиқ вазият ҳақида қисқача шарҳ тайёрлади.

WPS Index нима?

«Индекс» ҳақидаги техник маълумотлардан бошлайлик. У Жоржтаун аёллар, тинчлик ва хавфсизлик институти (АҚШ) ва Норвегия тинчликни ўрганиш институти мутахассислари томонидан тузилган. Ҳисобот ҳар икки йилда чоп этилади. Мутахассислар учта тоифага бўлинган ўнлаб мезонларни ҳисобга олишади: инклюзивлик, адолат ва хавфсизлик. Биринчи мезон, масалан, таълим олиш, иш билан таъминлаш, аёлларнинг ҳокимиятдаги роли; иккинчиси, ҳуқуқий дискриминация масалалари; учинчиси — оиладаги зўравонлик даражаси, қуролли тўқнашувларга яқинлик ва бошқаларни ўз ичига олади. WPS Indexни тайёрлашда жаҳон тадқиқотчилари, хусусан, БМТ ва ЮНEСКО, Халқаро меҳнат ташкилоти, Парламентлараро иттифоқ, Gallup институти статистика бўлимининг ҳисоботлари ва маърузалари таҳлил қилинади.

Янги сонда Марказий Осиё мамлакатлари қуйидаги ўринларда жойлаштирилган:

✔️ Туркманистон – 58-ўрин;

✔️ Қозоғистон — 70-йиллар;

✔️ Тожикистон — 90-йиллар;

✔️ Ўзбекистон – 94-ўрин;

✔️ Қирғизистон — 95-ўрин.

Таққослаш учун Туркманистон Россиядан атиги бир баллга ортда қолганини қайд этамиз. Аммо аёллар учун тинчлик ва хавфсизлик нуқтаи назаридан бу Марказий Осиё республикаси, масалан, Кипр, Беларусь ва Бразилиядан олдинда.

Баҳсли раҳбар

Туркманистоннинг аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилингани бўйича минтақадаги етакчилиги шубҳали кўринади. Гапни биринчи президент Сапармурод Ниёзов давридан бошлаб ёрқин либос кийиш тақиқланганидан бошлайлик. Расмийлар туркман аёлларидан бир хил кўринишга эга бўлишларини талаб қиладилар — ўз қоматини яширадиган узун кўйлакларда ва тор жинси шимларисиз.

Ҳа, бундай қоидалар кеча пайдо бўлмаган, аммо улар ҳали ҳам амалда. Қолаверса, мамлакатнинг иккинчи ва учинчи президентлари – Гурбангули Бердимуҳамедов ва унинг ўғли Сердар ҳам талабларни кучайтирган. Масалан, давлат хизматчилари фақат миллий либосда бўлишлари керак, кийиниш қоидаларига риоя қилмаса, жаримага тортилади. Маникюр ва бўяниш улар учун табу ҳисобланади.

Ўтган йил март ойида президентлик лавозимини эгаллаган Сердар Бердимуҳамедов табиий аёл гўзаллиги тарафдори сифатида кўрилади ва баъзи оммавий ахборот воситалари уни очиқчасига аёлларни ёмон кўрадиган шахс, деб аташади. Ҳукмдор бу мақомни тилга олинмайдиган тақиқлар билан оқлайди. Шундай қилиб, унинг талабига кўра, расмийлар гўзаллик салонлари ишини чеклагани маълум бўлди — энди у ерда фақат соч кестириш мумкин ва аёллар деярли юз фоиз ҳолларда қўлланадиган косметик муолажалар тақиқланган. Кейинчалик маълум бўлишича, хавфсизлик кучлари бозорлар ва дўконларда рейдлар ўтказиб, тақиқланган товарлар, жумладан, лаб бўёғи, тирноқ бўёғи, қош тушлари ва бошқа косметика воситалари бор-йўқлигини текширишади.

Боз устига, кичик Бердимуҳамедов пластик жарроҳлик амалиётини ёқтирмай экан. Кўкракни катталаштириш, лабларни бўрттириш, ажинларни текислаш учун ботокс инъекциялари — буларнинг барчаси Туркманистонда ноқонуний ҳисобланади. Маҳаллий манбаларга кўра, 2022 йил баҳорида махсус тайёргарликдан ўтган шахслар текширув ўтказган, натижада бир неча ўнлаб сюартдессалар ва поезд кондукторлари бир пайтлар жарроҳ ва косметологлар ёрдамида табиий қиёфасини ўзгартиришга журъат этгани учун ишдан бўшатилган.

Республикада аёлларнинг камситилаётганининг яна бир мисоли уларнинг автомашинани бошқариш ҳуқуқларининг поймол этилаётганидир. Аёллар фақат бир қатор норасмий шартларга жавоб берган тақдирдагина машина ҳайдашлари мумкин: ёши 40 ва ундан катта бўлиши, турмуш ўртоғининг бор бўлиши ва транспорт воситасига эгалик ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатлари (аёлларга ишончнома орқали ҳайдашга рухсат берилмайди) бор бўлиши керак.

Расмийлар автомобиль салонидаги аёл йўловчиларнинг ўриндиқларини ҳам кузатиб борадилар. Таксида ёки бошқа машинада улар орқа ўриндиқда бўлишларии керак, олдинги ўриндиқлар фақат эркаклар учун.

Халқаро оилани режалаштириш федерациясининг ўтган йил май ойидаги ҳисоботи кўзларни мошдек очади. Унда айтилишича, туркман аёллари «тана мухторияти»дан маҳрум қилинган ва «репродуктив зўравонлик»га учрашади. Мутахассисларнинг фикрига кўра, аёлларга аборт қилиш амалда тақиқланган, бу зарарли, чунки уларнинг аксарияти контрацепция қабул қилиш ва жинсий алоқага розилик каби масалаларда ўзлари қарор қабул қилолмайдилар.

Ҳуқуқ ҳимоячилари Туркманистонда аёлларга иккинчи даражали фуқаролар сифатида муносабатда бўлишларини таъкидлашган. Мажбурий никоҳлар, бокираликни текшириш ва оиладаги зўравонлик ҳолатлари кенг тарқалган. Бундан ташқари, туркман аёлларининг қарийб 60 фоизи эр ўз хотинини калтаклашга ҳақли деб ҳисоблайди. Амалда аёллар қонун билан ҳимояланмаган, шунинг учун уларнинг фақат жим бўлиши ва чидашдан бошқа чоралари йўқ, дея хулоса қилишган экспертлар.

Марказий Осиёдаги «Аёллар тинчлиги ва хавфсизлиги индекси» етакчисининг аҳволи мана шундай.

Шубҳасиз аутсайдер

Ҳикоянинг мантиқини бироз бузган ҳолда, келинг, биринчи ўриндан тўғридан-тўғри рейтингнинг пастки қисмига ўтайлик. Бу ерда Қирғизистон ва у бу мавқега лойиқ. Қадимги ўрта асрлар услубидаги одат ҳали ҳам мамлакатда кенг тарқалган — келин ўғирлаш. Қирғиз тилида «ала качуу» («оли қочиш») деб аталади. Яъни, кун ёруғида номаълум йигитлар нотаниш қизни куч билан машинага судраб, номаълум томонга олиб кетишларини кўпчилик нормал ҳолат деб билишади.

Баъзида бундай ҳодисалар фожиали якунланади. Масалан, 2018 йили 19 ёшли Бурулай Турдалиеванинг ўлдирилиши жамоатчиликни ларзага солган эди. Уни «ўғирлаб кетаётган куёв» машинасини йўл полицияси тўхтатади, шундан сўнг ёшлар полиция бўлимига олиб кетилган. Бу ерда йигит ақлдан озган ва жаҳл билан қизни ўлдирган. Қирғизистонлик ўз жонига қасд қилмоқчи бўлган, бироқ уни сақлаб қолишади, кейин йигит 20 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинган.

Ёки кенг резонансга сабаб бўлган яна бир воқеа — 2021 йили ўғирлаб кетилган 26 ёшли Аизада Канатбекованинг жасади йўқолганидан икки кун ўтиб топилган. Тергов маълумотларига кўра, қиз «куёв»га қаршилик кўрсатган, йигит эса қизни зўрлаган ва сўнг бўғиб ўлдирган. Ва кейин йигит ўз жонига қасд қилган. Айтиш керакки, қизни ўғирлашда беш киши иштирок этган. Ўғирлаб кетувчининг шериклари кейинчалик етти йилгача қамоқ жазосига ҳукм қилинган.

Қирғиз аёллари «ала качуу» қурбонлари портретлари билан митингда. yoair.com сайти фотосурати

Жамиятда баҳс-мунозараларга сабаб бўлган ҳолатлар юқорида айтиб ўтилди, аммо шунга ўхшаш қанча эпизодлар «саҳна ортида» қолиб кетмоқда. Айтайлик, бир ойдан сал кўпроқ вақт олдин ОАВ «куёв» нинг қариндошлари қизни ўғирлаб кетувчига — номаълум эркак билан турмуш қуришга рози бўлишга кўндира олишмагани ҳақида ёзган эди. Натижада қирғизистонлик аёл отасининг уйига қайтарилган ва «куёв» ҳатто кечирим сўраган. Буларнинг барчаси томонларнинг ярашиши ва йигит учун жуда энгил жазо — уч йиллик синов назорати билан якунланган.

Энг ёмони, айрим давлат амалдорлари «келин ўғирлаш»ни жиноий ҳуқуқбузарлик сифатида қабул қилишни хоҳламайдилар.

Республика парламенти депутати Мейкенбек Абдалиев чорва ҳайвони ўғирлиги ва «ала качу» ўртасидаги ўхшашликни тилга олади: биринчиси оғир жиноят, иккинчиси эса миллий анъанадир.

Шу тариқа у нега ҳайвонларни ўғирлаганлик учун жазони кучайтириш кераклигини, лекин мажбуран никоҳ учун бу чорани қўлламаслик кераклигини тушунтирган.

Афсуски, Қирғизистонда аёлларга нисбатан ҳақорат ва зўравонлик «анъана»га айланиб бормоқда. Янгиликлар тасмалари кўпинча мамлакатнинг турли минтақаларидан шунга ўхшаш маълумотларни узатади. Жорий йилнинг сентябрь ойида даҳшатли воқеа содир бўлди, эркак ўз собиқ хотинини негадир хиёнатда гумон қилиб, бир неча соат давомида қийноққа солган (биз эр-хотин ажрашганини таъкидлаймиз). Натижада зўравон аёлни пичоқлаб, унинг қулоқ ва бурнини кесиб ташлаган. Бундан ташқари, қирғизистонлик аёл бунга қадар икки марта зўрлаш бўйича полицияга мурожаат қилган. Ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари илк бор томонларни тинчлик келишувига рози бўлишга кўндиришган. Иккинчи марта иш судга юборилган, аммо судя собиқ эр хотин ўртасидаги низони шошилинч равишда кўриб чиқиб, айбланувчига уч йиллик синов муддатини тайинлаган, гарчи жиноят қамоқ жазосини кўзда тутса ҳам.

Ва яна ҳокимиятни эслашга тўғри келади. 2023 йил баҳорида Бишкек шаҳар ички ишлар бошқармаси бошлиғи Азамат Ноғойбаев ўзини кўрсатди: 13 ёшли пойтахтлик қиз ўз жонига қасд қилган зўрланиши билан боғлиқ воқеани изоҳлар экан, полициячи шундай дейди: вояга этмаган қизларнинг ўзлари ихтиёрий равишда зўрловчилар билан жинсий алоқада бўлишлари сабабли бундай ҳодисалар содир бўлмоқда. Ижтимоий тармоқларда жанжал кўтарилиб, оқибатда воқеа зобитнинг кейинчалик Ички ишлар вазирлигининг бошқа юқори лавозимига тайинланиш учун ишдан бўшатилиши билан якунланди.

Прогресс бор

Аммо аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасидаги фаолияти учун муносиб баҳо бериш мумкин бўлган мамлакатлар Ўзбекистон ва Қозоғистондир, бу борада қонунчиликка бир қатор туб ўзгартиришлар киритилган.

Ўзбекистонда ҳуқуқ фаоллари оиладаги зўравонликни Жиноят кодексига киритиш учун бир йилдан ортиқ вақтдан бери амалдорларга қарши курашиб келишади. Натижада ўзгартиришлар маъқулланди – 2023 йил апрель ойида мамлакат президенти Шавкат Мирзиёев аёллар ва болаларни ҳимоя қилишга қаратилган тегишли қонунни имзолади. Бундан ташқари, жинсий зўравонлик маъмурий ҳуқуқбузарликлар рўйхатига киритилган ва энди ҳатто тегиниш, имо-ишоралар ва одамни хафа қиладиган фигура ёки ташқи кўринишга оғзаки таърифлар учун ҳам жазо қўлланилиши билан таҳдид қилинади. Бунинг учун шахс 15 кунгача ҳибсга олиниши мумкин.

Маҳаллий фаоллар бу ўзгаришларни ярим чора, деб ҳисоблашса-да, ҳозирча бундай ўзгаришларни прогресс деб ҳисоблаш мумкин. Бунга халқаро ташкилотлар вакиллари ҳам эътибор қаратди. Масалан, Халқаро Амнистия ташкилоти ҳуқуқ фаоллари оиладаги зўравонлик жиноят деб эътироф этилишини олқишлаб, расмийларнинг ҳаракатларини Ўзбекистоннинг инсон ҳуқуқлари бўйича ўз мажбуриятларини бажариши йўлидаги муҳим қадам деб атади.

Асосийси, механизм ишлай бошлади. Безорилик учун, айниқса вояга етмаганларга нисбатан, айбдорлар муносиб жазо оладилар; эрларнинг хотинларини калтаклаш ҳолатлари, авваллари бунга панжа ортидан қаралган, чуқурроқ текширила бошланди; Адлия вазирлиги педофиллар реестрини яратиш билан жиддий шуғуллана бошлади.

uzdaily.uz сайти фотосурати

Қозоғистонда ҳам бир неча йиллардан бери оиладаги зўравонлик мавзуси муҳокама қилинмоқда. Ўтган йил кузида республика раҳбари Қосим-Жўмарт Тўқаев бундай жиноятлар учун жазони кучайтиришни буюрган эди. Қонунчилар томонидан Маъмурий ва Жиноят кодексларига қатор ўзгартиришлар тайёрланди. Инқилобий ислоҳотлардан бири полицияга тажовузкор эрларга қарши иш қўзғатиш ҳуқуқини берувчи, ҳатто жабрланган томон шикоят қилмаган тақдирда ҳам, янги тартибга солиш деб ҳисобланиши мумкин. Янгилик, айниқса, Ички ишлар вазирлигининг статистик маълумотлари нуқтаи назаридан долзарб бўлиб, унда айтилишича, биргина жорий йил бошидан буён томонларнинг ярашуви туфайли ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари беш мингга яқин оиладаги зўравонлик ҳолатларини кўриб чиқишни тўхтатган.

Республикада мажбурий никоҳга қарши кураш ҳам жиддий бормоқда. Қозоғистон Омбудсмани Жиноят кодексида «келин ўғирлаш» моддаси йўқлигига эътибор қаратган ва бу бўшлиқни тўлдиришни таклиф қилган. Шу билан бирга, ўғирлаган шахс жабрланувчини ўз ихтиёри билан озод қилса, уни жиноий жавобгарликдан озод қилишни назарда тутувчи нормани бекор қилиш таклиф қилинмоқда. Ҳуқуқ ҳимоячилари бу анъаналар Қозоғистонда, айниқса жанубий вилоятларда кенг тарқалганини таъкидлашмоқда. Кўпинча турмуш қуриш учун ўғирланган қизлар калтакланади ёки зўрланади. Шунинг учун аёлларни ҳимоя қилувчи қонунга ўзгартиришлар киритиш билан кечиктиришга вақт йўқ.

Ва Тожикистон ҳақида икки оғиз гап. Бу мамлакатда аёллар ҳуқуқлари бўйича ҳамма нарса «ўртача»: оммавий ахборот воситалари оиладаги зўравонлик ҳақидаги хабарларга тўла эмас, ҳуқуқларнинг бузилиши билан боғлиқ шов-шувли ҳолатлар йўқ, гарчи ҳақиқатда бундай ҳолатлар кўп бўлса ҳам. Шунга қарамай, ижобий ўзгаришларни эътиборга олиш керак. Гап келинларини камситаётган қайноналарга нисбатан жазо чоралари ҳақида бормоқда. Тўғри, суд тизими зўравонлик қурбонлари ўлганидан кейин принципларни кўрсата бошлайди — ўз жонига қасд қилишга ундаш ҳолатлари қўзғатилади ва айбдорлар ҳақиқий жазо олишади. Шундай қилиб, сўнгги бир йил ичида иккита шунга ўхшаш ҳукм овоза бўлди: бир кекса аёл етти йилга, иккинчиси беш йилга ҳукм қилинди. Балки бундан кейин тожик қайноналари ўғилларининг хотинига қулдек муносабатда бўлишни бас қилишса ажабмас...

***

Шундай қилиб, Марказий Осиёнинг постсовет давлатларида аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасидаги вазият турлича, Туркманистон бу борада етакчи давлатга ўхшамайди. Унинг обрўси, кўринишидан, тақиқларнинг кўпчилиги яширин тарзда экани ва тадқиқотчилар расмий маълумотларни асос қилиб олганидан шаклланган кўринади.

Умид қилиш мумкинки, республикадаги ва минтақанинг бошқа мамлакатларидаги вазият қўшни Афғонистон даражасига қулаб тушмайди, бу ерда ОАВ ва ҳуқуқ ҳимоячилари фикрича, хотин қизлар деярли барча ҳуқуқлардан маҳрумдирлар. Айтганча, «Толибон»* томонидан бошқарилаётган давлат «Аёллар тинчлиги ва хавфсизлиги индекси»да қаерда туришини биласизми? Тўғри, охирги ўринда.

*«Толибон» ҳаракати РФ ва кўпгина давлатларда террорчи ташкилоти сифатида тан олинган ва тақиқланган (Россия қонунчилиги талаби бўйича изоҳлаб ўтамиз).